Kwetsbaarheid en achterstand in het onderwijs door COVID-19; een ander perspectief

Op 31 maart plaatsten we een eerste blog over hoe je passend onderwijs realiseert in coronatijden. Inmiddels zijn we twee weken verder en wordt er veel gesproken over kinderen die mogelijk achterstanden oplopen. Maar is dat wel zo? Ook hebben we het over “kwetsbare kinderen” en lijkt het erop alsof het een eenduidig te definiëren groep is. Waarover maken we ons dan zorgen? Kijken we vanuit angst of gezond verstand?

Vier weken zijn de scholen inmiddels dicht. De grote waarde van onderwijs wordt weer eens voor iedereen duidelijk. Maar er zijn ook zorgen over kwetsbare kinderen en achterstanden die veel aandacht krijgen. Want wat zijn de gevolgen van sluiting van scholen en onderwijs op afstand voor de ontwikkeling van kinderen? Schoolbesturen, gemeenten en samenwerkingsverbanden doen er alles aan om onderwijs op afstand te organiseren, noodopvang te regelen en ervoor te zorgen dat geen kind in de knel komt. We realiseren ons dat we samen moeten optrekken.

Maar te vaak wordt over “kwetsbare kinderen” gesproken alsof dat een eenduidig te definiëren groep zou zijn. En wat bedoelen we eigenlijk als we zeggen te vrezen voor het oplopen van achterstand? Waarover maken we ons dan zorgen? Kijken we vanuit angst of gezond verstand?

Wie kwetsbaarheid en achterstand nader beschouwt, kan niet ontkennen dat er risico’s zijn. De wereldbank maakt zich dan ook zorgen over het afvlakken van de leercurve door COVID-19. Maar er komen wellicht door deze crisis andere zaken aan het licht. Zaken waar we van kunnen leren.

Help, ik ben kwetsbaar!

Iedereen wil het beste voor kinderen. Kwetsbare kinderen vragen extra zorg. Dat willen ouders en leerkrachten. Kwetsbaarheid mobiliseert en is een frame dat aanspreekt. Maar het heeft als ieder frame ook een keerzijde. Het is stigmatiserend: een stereotypering van een groep kinderen als slachtoffer zonder de grote verschillen tussen deze kinderen te onderkennen.

En het gevaar van self-fulfilling prophecy ligt op de loer, want als we kinderen vanuit hun kwetsbaarheid aanspreken dan hebben we vaak lagere verwachtingen dan bij andere kinderen. Dit gebeurt meestal onbewust maar uit onderzoek weten we dat het effect er niet minder om is. We moeten dus wel goed blijven kijken en onderscheiden. Kwetsbaarheid van kinderen is er in veel varianten. En zijn het altijd wel de kinderen die kwetsbaar zijn of is het de situatie waarin zij zich bevinden die kwetsbaar maakt?

Op dit moment gebeuren er bijzondere dingen. Sommige kinderen die passend onderwijs nodig hebben, functioneren nu verrassend goed in een omgeving van afstandsonderwijs thuis. We zien dat kinderen door afstandsonderwijs meer hun eigen ritme en tempo kunnen aanhouden. Er is meer afwisseling tussen spelen en leren. Broers en zussen helpen bij het leren. Leerkrachten hebben meer inzicht in de thuissituatie en ontdekken bijvoorbeeld dat een kind voor zijn broertje en zusje zorgt. Een kind dat halve dagen naar school ging in verband met een ziekte heeft nu via online leren meer contact en gaat vooruit. Sommige kinderen komen tot rust en floreren juist hierdoor.

Kwetsbare situaties in plaats van kwetsbare kinderen

Bovendien wordt nu duidelijk dat in sommige gevallen niet het kind als zodanig kwetsbaar is maar het in een kwetsbare positie is gebracht. Een positie die het leren en gezond opgroeien kunnen belemmeren. Zoals pesten, geen aansluiting met de leerstof, ouders die onvoldoende kunnen ondersteunen, geen ruimte of middelen om te leren.

Het frame ‘kwetsbare kinderen’ doet ook tekort aan de veerkracht die kinderen hebben. We weten hoe belangrijk het is om deze te versterken, want dan kunnen kinderen hun potentie ontdekken en doorzettingsvermogen ontwikkelen. Het leren omgaan met je situatie en de moeilijkheden ervan overwinnen geeft kracht! De mogelijkheid tot versterken van de omgeving van een kind mogen we niet onbenut laten. Dat vraagt een open mind en met belangstelling kijken naar de gehele situatie van een kind. Dat moeten we samen met hen en hun ouders doen. Zo kunnen we de situatie van een kind versterken en voorkomen dat de leercurve afvlakt.

Achterstand op wat?

In het publieke debat, bij leerkrachten en ouders zijn er zorgen over oplopende achterstanden, die niet in te halen zouden zijn. Maar hoe groot is dat risico eigenlijk? Over welke achterstand hebben we het?

Het lijkt erop of hier geredeneerd wordt vanuit het rendementsdenken waar het accent ligt op het verwerven van kennis en toets-scores. Er zijn zorgen of kinderen wel voldoende taal en rekenen leren. Maar eigenlijk weten we nog niet zo veel over wat het effect is van deze nieuwe vorm van leren. Misschien is het tegenovergestelde wel waar, want we weten dat de effecten variëren. (zie de blog van Martijn Meeter ) Een relativering is in elk geval nodig. Kinderen, met een ernstige ziekte, die een tijd lang school hebben moeten missen halen de ‘achterstand’ meestal in. Ook is er ruimte in het onderwijsprogramma. Immers halverwege groep 7 vlakt de vaardigheidsgroei in de toets-scores af. In groep 8 leren kinderen minder nieuwe dingen en wordt er meer herhaald.

Maar onderwijs en leren gaat om zoveel meer dan wat we toetsen! Er zijn leerervaringen die kinderen nu op doen en die niet in de methode staan. Onderwijs en leren gaat ook over leren leven en over hoe we als mensen een samenleving vormen. In dat opzicht zijn de ervaringen die kinderen nu op doen uniek! Leren over gezondheid, ziekte, sociale contacten, statistieken, ‘wat is een crisis’ en wat is de betekenis en impact daarvan?

Is dat niet een belangrijke leerschool? Dat betekent dat een hele groep kinderen heeft geleerd dat onze manier van leven niet vanzelfsprekend is. Zijn andere waarden zoals gezondheid, familie, vriendschap eigenlijk niet veel belangrijker dan economische groei? Onderwijs is veel meer dan enkel het bereiken van kwalificaties. Het gaat ook om kritisch denken, socialisatie en persoonsvorming. Dit kunnen leerkrachten nu ook benutten in hun online gesprekken met hun leerlingen.

Gezond verstand met een open blik

Kortom: Kijk naar het kind in zijn context en stigmatiseer niet. Zie ook kansen in de mogelijkheden van online onderwijs en besef dat we nog steeds leren voor het leven en niet voor de school. Deze blog wil de mogelijke negatieve effecten van de huidige situatie niet bagatelliseren. Maar roept op om te vieren wat er geleerd en gerealiseerd wordt zonder onze ogen te sluiten voor de risico’s. Gezond verstand en een open blik zijn nodig. We leren meer van COVID-19 dan we nu misschien denken.